Alergia pokarmowa u kotów i psów – przyczyny, objawy, alergeny

Alergie to plaga naszych czasów. Dotykają coraz większej populacji – nie tylko ludzi, ale też zwierząt. Dzisiaj alergia pokarmowa u kota i psa to nie fanaberia. To realna choroba, która potrafi znacząco obniżyć komfort życia naszych czworonożnych przyjaciół.

Czym jest alergia pokarmowa?

Alergia pokarmowa to nabyta choroba układu odpornościowego (immunologicznego). Objawia się nadmierną wrażliwością na białka, które normalnie nie stanowią zagrożenia. W jej przebiegu pokarm z zasady nieszkodliwy (np. białko kurczaka) jest uznawany przez organizm za niebezpieczny. Jeśli trafi on do światła jelit, układ immunologiczny mobilizuje swoje siły do walki. A często jest to walka na śmierć i życie. W przypadku alergii – zupełnie niepotrzebna.

Podstawowym i najszybszym mechanizmem obrony jest wywołanie stanu zapalnego. Organizm walczy z wrogiem, nie bacząc na straty. Z jednej strony masywnie zużywa energię i zasoby, które w stanie pokoju wykorzystałby w inny sposób. Z drugiej: powoduje zniszczenia w obrębie tkanek (atakuje „wroga”, uszkadzając wszystko dookoła). Można to porównać do taktyki  „spalonej ziemi”. Byłoby to uzasadnione w przypadku rozpoznania realnego zagrożenia, ale tutaj jest to błąd. Niby zwykły, a kosztowny.

Alergia pokarmowa a nietolerancja – jak je rozróżnić?

W alergiach kluczową rolę odgrywa układ immunologiczny, który po kontakcie z alergenem produkuje przeciwciała. Dzięki nim organizm „zapamiętuje” dany alergen i reaguje jeszcze szybciej przy kolejnym kontakcie.

Z kolei nietolerancję pokarmową obserwujemy, gdy organizm ma trudność w trawieniu niektórych składników. Może to wynikać m.in. z braku określonych substancji (np. enzymów) potrzebnych do prawidłowego trawienia danego pokarmu. Nietolerancja nie angażuje układu odpornościowego w taki sposób, jak powyżej, nie są więc produkowane przeciwciała. 

Najprostszym przykładem jest nietolerancja laktozy (cukru mlecznego), która wynika z braku lub zbyt małej ilości laktazy (enzymu trawiącego laktozę). Ale zwierzę może mieć też problem z tolerancją mięs, podrobów czy nawet warzyw. W efekcie kot czy pies doświadcza problemów gastrycznych (biegunki, śluz w kale, wzdęcia/gazy, „przelewanie” w jelitach, wymioty, zwiększona objętość stolców, zwiększona częstotliwość wypróżniania).

Nietolerancje mogą być przejściowe – czasem stan jelit jest na tyle zły (np. na skutek infekcji pasożytniczych), że przez pewien czas nie tolerują one pewnych pokarmów. Natomiast alergia nie przemija, tzn. towarzyszy kotu czy psu przez całe życie. 

Czy w praktyce da się odróżnić alergię od nietolerancji?

Granica jest zatarta i niejasna.

Alergia przede wszystkim objawia się problemami natury dermatologicznej. Jednak u części kotów i psów z alergiami pokarmowymi obserwujemy też dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, które są charakterystyczne dla nietolerancji. Nietolerancje dużo rzadziej od alergii dają objawy skórne.

Jeśli reakcja obejmuje tylko układ pokarmowy (bez objawów skórnych), zwykle podejrzewamy nietolerancję (chociaż nie da się tego stwierdzić na 100% na podstawie objawów).

Dodatkowo alergie i nietolerancje mogą występować równolegle, co dodatkowo zamazuje obraz.

W praktyce dietetycznej to rozróżnienie nie ma decydującego znaczenia, ponieważ niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z alergią pokarmową, czy nietolerancją – zalecane jest takie samo postępowanie: dieta eliminacyjna. Bo dążymy do jednego celu – chcemy usunąć z diety czynniki drażniące i dobrać takie żywienie, przy którym zwierzę czuje się najlepiej. Tym samym: odsunąć w czasie konieczność leczenia lub zmniejszyć dawki leków.

Alergia pokarmowa a środowiskowa

Jak sama nazwa wskazuje – alergia pokarmowa to reakcja na pokarm, czyli na coś, co trafiło do układu pokarmowego. Alergia środowiskowa (nazywana inaczej alergią wziewną) to reakcja na elementy otoczenia (jak pyłki czy roztocza).

U kotów i psów opisuje się też alergię na ślinę pcheł, których ugryzienie może powodować alergiczne pchle zapalenie skóry (APZS). Znamy też alergie kontaktowe, które pojawiają się po zetknięciu skóry z alergenem (np. koci trądzik w następstwie używania plastikowych misek).

W alergii środowiskowej objawy są zwykle sezonowe, tzn. pojawiają się w określonych porach roku („gdy coś pyli”). Przy alergiach pokarmowych utrzymują się stale, w związku ze spożywaną dietą. Jednocześnie trzeba pamiętać, że niektóre alergeny środowiskowe są obecne w naszym otoczeniu przez cały rok (np. roztocza kurzu). I tutaj jednak można zaobserwować pewną prawidłowość – alergia na roztocza nasila się jesienią i zimą, gdy więcej czasu spędzamy w zamkniętych i niewietrzonych pomieszczeniach.

Nierzadko alergia pokarmowa współistnieje z alergią środowiskową (wg badań taka sytuacja może występować nawet u 30% wszystkich psów z alergią). W takich sytuacjach wycofanie alergenu pokarmowego z diety pozwala na ograniczenie i lepsze kontrolowanie objawów. I choć takie postępowanie nie eliminuje reakcji w 100%, to jest o co walczyć. Dobrze dobrana dieta być może pozwoli na wyeliminowanie leków lub na stosowanie niższych ich dawek.

W jakim wieku zaczyna się alergia pokarmowa u kotów i psów?

Pies i kot mogą się na coś uczulić od pierwszego do ostatniego dnia życia. Dlatego objawy alergii pokarmowej można zaobserwować zarówno u szczeniąt i kociąt, jak i u dorosłych czy nawet starszych kotów i psów. 

Wiek, w jakim pojawia się reakcja, może być jednak podpowiedzią w odróżnieniu alergii pokarmowej od środowiskowej.

Badania sugerują, że u szczeniąt z objawami dermatologicznymi częściej występuje alergia pokarmowa (choć nie można zupełnie wykluczyć alergii środowiskowej).

Jeśli chodzi o koty – wiemy jeszcze mniej. Ale prawdopodobnie sytuacja jest odwrotna, tzn. jeśli u kociaka obserwujemy objawy dermatologiczne, jest większa szansa, że mamy do czynienia z alergią środowiskową niż z alergią pokarmową.

Jakie są objawy alergii pokarmowej u psa?

W alergii pokarmowej zwykle na początku obserwujemy niesezonowy świąd – pies drapie się, wygryza, wylizuje lub ociera o przedmioty czy podłogę. W efekcie po pewnym czasie pojawiają się zmiany skórne: najczęściej rumień lub wyłysienia, rzadziej strupy, grudki, hiperpigmentacja oraz łuski.

Najczęstsza lokalizacja zmian:

• końcowe (inaczej: dystalne) części łapek przednich lub tylnych, okolice międzypalcowe,
• uszy,
• okolice brzucha/pachwin,
• pachy,
• okolica „twarzowa”,
• okolice odbytu.

Zmiany na plecach (w okolicy lędźwiowo-krzyżowej) zwykle nasuwają podejrzenie pchlego zapalenia skóry, ale są też obserwowane w alergiach pokarmowych.

Inne objawy alergii – np. drożdżakowe zapalenie skóry (przerost Malassezia), przewlekłe lub nawracające zapalenie ucha zewnętrznego, ropne zapalenie skóry (ropowica), zatkane gruczoły przyodbytnicze, stany zapalne spojówek – mogą występować zarówno w alergii pokarmowej, jak i środowiskowej.

Część psów (prawdopodobnie ok. 25% z tych, u których rozpoznano alergię pokarmową) będzie też zmagać się z problemami ze strony przewodu pokarmowego (biegunka, wymioty, zwiększona częstość wypróżniania, zwiększone parcie – pies wypróżnia się „na kilka podejść”).

Jakie są objawy alergii pokarmowej u kota?

Alergia pokarmowa u kotów objawia się przede wszystkim problemami dermatologicznymi. Możemy zaobserwować:

• świąd (zwykle symetryczny) w okolicach głowy, uszu czy szyi – na początku bez zadrapań czy ran, które mogą pojawić się z czasem,

• wyłysienia (zwykle symetryczne) – na brzuchu, grzbiecie czy łapkach – w tych miejscach kot nadmiernie wylizuje się czy wyskubuje sierść (samookaleczanie),
• strupiejące grudki – zwykle na grzbiecie, szyi, głowie czy uszach; prosówkowe zapalenie skóry,
• zespół ziarniniaka eozynofilowego – zmiany mogą wyglądać różnie i pojawiać się w wielu miejscach (np. na wardze w formie tzw. wrzodu lub ziarniniaka eozynofilowego czy na brzuchu czy udach w formie tzw. płytki eozynofilowej).

Najczęstsza lokalizacja zmian:

• „twarz”,
• szyja,
• brzuch,
• kończyny,
• grzbiet,
• okolice odbytu (rzadziej).

U kotów z alergią pokarmową zapalenie uszu czy ropne zapalenie skóry obserwuje się dużo rzadziej niż u psów. Te same objawy możemy zauważyć w przebiegu alergii pokarmowej, w atopowym zapaleniu skóry (alergia środowiskowa) czy w alergicznym pchlim zapaleniu skóry.

U części kotów (prawdopodobnie u ok. 15% tych z rozpoznaną alergią pokarmową) zaobserwowano też problemy ze strony przewodu pokarmowego – głównie wymioty i biegunki, ale też zapalenie spojówek, nadmierne ślinienie, objawy oddechowe czy wzdęcia.

Jakie są najczęstsze alergeny pokarmowe w diecie psa?

W świetle statystyk najczęstszymi alergenami pokarmowymi u psów są:

• wołowina (33%),
• kurczak (16%),
• nabiał (16%),
• zboża (13%), przede wszystkim pszenica.

Rzadziej obserwowano alergię pokarmową na:

• jagnięcinę (5%),
• jaja (5%),
• soję (5%),
• wieprzowinę (3%),
• łososia (3%),
• kukurydzę (3%),
• ryż (2%).

Bardzo rzadko opisywano u psów alergię pokarmową na kaczkę, królika, przepiórkę, koninę, owies, proso, fasolę, pomidory, ziemniaki, orzeszki ziemne, orzechy laskowe i czekoladę.

U większości psów z alergią pokarmową obserwowano reakcję na więcej niż jeden alergen.

Nie trzeba się mocno przywiązywać do tej listy, ponieważ dane płynące z różnych badań są niespójne. Wiele alergenów wymyka się tym statystykom, ponieważ opiekunowie rzadko zgadzają się na przeprowadzenie tzw. prowokacji, która pozwoliłaby na potwierdzenie alergii na konkretny składnik.

Dodatkowo zauważa się, że zwierzę zazwyczaj uczula się na to, co jest w jego diecie. Dlatego powyższe statystyki mogą odzwierciedlać po prostu najczęściej stosowane w karmach składniki. Czyli gdyby większość produktów dostępnych na rynku bazowała np. na króliku, mogłoby się okazać, że przewaga psów wykazuje alergię na ten rodzaj białka.

Wreszcie – przeprowadzając diety eliminacyjne, nierzadko podejrzewałam nadwrażliwość na nieoczywiste składniki diety, np. suplementy czy dodatki do żywności czy leków, które również nie zostały uwzględnione w zestawieniu.

Część autorów zwraca uwagę na to, że przyczyną reakcji alergicznej u psów może być podawanie suchej karmy zanieczyszczonej roztoczami magazynowymi. Obecnie uznaje się to za mało prawdopodobne i wymaga kolejnych badań.

Jakie są najczęstsze alergeny pokarmowe w diecie kota?

Jak to zwykle w przypadku kotów – mamy mało publikacji. Sugeruje się, że najczęstsze składniki odpowiedzialne za alergie pokarmowe u kotów to:

• wołowina (30%),
• ryby – dorsz i łosoś (30%),
• nabiał (20%),
• kurczak (10%),
• kukurydza (7%),
• jagnięcina (5%),
• jaja (5%),
• zboża (5%).

Rzadko obserwowano reakcję alergiczną po podaniu mięsa wieloryba, myszy czy małż.

Trzeba jednak pamiętać, że u kotów – podobnie jak u psów – wiarygodność takich rankingów jest ograniczona, o czym więcej w sekcji powyżej.

Alergie krzyżowe u kotów i psów – czy zwierzę uczula się tylko na to, co było w jego diecie?

Alergia krzyżowa to sytuacja, w której układ immunologiczny reaguje na różne alergeny o podobnej budowie. W praktyce kot czy pies uczulony na konkretne białko (np. wołowinę) może wykazywać reakcję na zupełnie inne białko (np. jagnięcinę), nawet jeśli wcześniej nie miał z nim kontaktu. Wynika to z tego, że niektóre cząsteczki są do siebie na tyle podobne, że układ odpornościowy zwyczajnie „wariuje”.

Co ciekawe – alergen pokarmowy może wchodzić w reakcję krzyżową z alergenem wziewnym, co często obserwujemy u ludzkich alergików.

Temat alergii krzyżowych u kotów i psów nie jest jeszcze w pełni rozpoznany i mało jest wiarygodnych informacji na ten temat. Dlatego w praktyce jako dietetycy bardzo rzadko bierzemy go pod uwagę, dobierając pokarm do diety eliminacyjnej.

Co robić, jeśli podejrzewasz u kota lub psa alergię pokarmową?

Jeśli podejrzewasz u swojego zwierzaka alergię pokarmową, przede wszystkim zwróć się do lekarza weterynarii. Niezależnie, czy obserwujemy objawy skórne, czy gastryczne, w pierwszej kolejności trzeba wykluczyć inne możliwe przyczyny dolegliwości.

Ważne, aby lekarz wykluczył pasożyty, ale też pobrał zeskrobiny ze zmienionych obszarów i ocenił je pod mikroskopem. Ponadto jeśli zwierzę prezentuje alergię pokarmową z silnym świądem – może to wynikać z powikłań (np. nadkażeń bakteryjnych czy drożdżakowych). To ich leczeniem i łagodzeniem świądu trzeba zająć się w pierwszej kolejności. W tle trzeba zacząć dietę eliminacyjną, ale na efekty trzeba będzie poczekać, a powikłania będą uniemożliwiać wiarygodne obserwacje.

Jeśli lekarz podejrzewa alergię pokarmową, konieczne jest porządne przeprowadzenie restrykcyjnej diety eliminacyjnej. Jest to aktualnie jedyna wiarygodna metoda potwierdzenia lub wykluczenia alergii pokarmowych.

Jakie testy alergiczne wykonać u kota lub psa?

Testy z krwi w kierunku alergii pokarmowych – choć powszechnie dostępne i polecane przez wiele gabinetów weterynaryjnych – nie są zalecane przez specjalistów w dziedzinie alergii pokarmowych u kotów i psów. Dają one niewiarygodne wyniki. Nawet jeśli test wskazuje reakcję na dany alergen, nie oznacza to, że zwierzę jest na niego uczulone (tzw. wynik fałszywie dodatni). Z drugiej strony jeśli wg testu kot czy pies nie ma reakcji na dane białko, w rzeczywistości wcale nie oznacza, że jest ono bezpieczne (tzw. wynik fałszywie ujemny).

Być może w przyszłości naukowcy wypracują lepsze metody diagnostyczne. Obiecujące wydają się tzw. testy proliferacji limfocytów, które nie są jeszcze dostępne komercyjnie. Póki co zalecana jest dieta eliminacyjna, najlepiej zakończona próbą prowokacji.

Jeśli mamy do czynienia z dorosłym zwierzakiem (najlepiej powyżej 2. roku życia), można rozważyć przeprowadzenie testów alergicznych środowiskowych, których wyniki uznawane są za bardziej miarodajne (szczególnie u psów, ponieważ w przypadku kotów budzą one wątpliwości).

Testy na alergie pokarmowe nie są aktualnie rekomendowane przez specjalistów w dziedzinie alergii pokarmowych u kotów i psów. Dają one niewiarygodne wyniki, czyli nie możemy rzetelnie na nich bazować. Jedyną wspieraną naukowo metodą diagnostyczną jest ścisła dieta eliminacyjna.

Najczęstsze pytania dotyczące alergii pokarmowych u kotów i psów

Czy tłuszcze (oleje) mogą uczulić kota lub psa?

Co do zasady – reakcja alergiczna może być wywoływana tylko przez białka o określonej wielkości cząsteczki (powyżej 10 kDa). Ale to nie znaczy, że tłuszcz z kurczaka czy olej z łososia w misce alergika są bezpieczne. Tłuszcze tego typu przeważnie nie są dobrze oczyszczone (byłoby to trudne, kosztowne i zwykle niepotrzebne w żywieniu zdrowych zwierząt). Oznacza to, że zawierają rozpoznawalne dla układu odpornościowego fragmenty białek, więc mogą wywoływać reakcję alergiczną. Czyli przykładowo zwierzę uczulone na łososia może też reagować na olej z łososia.

Czy suplementy mogą uczulić kota lub psa?

Jak najbardziej. Suplementy zawierają w sobie również białka, więc mają potencjał alergizujący. Zgodnie z moimi doświadczeniami trzeba uważać nie tylko na oleje rybie, ale też na algi czy drożdże browarnicze nieaktywne (Saccharomyces) – w miarę możliwości sprawdzać je pojedynczo. Trzeba zwracać uwagę nie tylko na składy karm, ale też składy smaczków, gryzaków, suplementów i leków (te przeznaczone dla zwierząt nierzadko zawierają w składzie środki dosmaczające, które mogą wywoływać alergię).

Czy dodatki do karm mogą wywoływać reakcję alergiczną u kota lub psa?

Podejrzewa się, że u niektórych zwierząt za niepożądane reakcje na pokarm mogą odpowiadać również naturalne lub syntetyczne barwniki, konserwanty czy substancje poprawiające smak. Nie jest to aż tak dziwne, biorąc pod uwagę, że u ludzi jako potencjalne alergeny klasyfikuje się też m.in. przyprawy (np. bazylię, koper czy curry). Potrzeba więcej badań w tym kierunku w gronie kotów i psów.

Czy jeśli pies nie jadł jakiegoś mięsa, to może mieć na nie alergię?

Tak, zwierzę może mieć alergię na pokarm, którego do tej pory nie jadło. Może to wynikać choćby z alergii krzyżowych.

Czy alergia pokarmowa może pojawić się u szczeniaka?

Alergia pokarmowa może się pojawić w każdym momencie życia. U 2 na 10 psów z alergią pokarmową objawy zaobserwowano przed 6. miesiącem życia, a u prawie 4 na 10 – przed 12. miesiącem życia. U niektórych zwierząt objawy pojawiły się późno (nawet po 10. roku życia).

Źródła i polecane publikacje

1. A. Cekiera, Dermatologia – dieta ma znaczenie, CommuniVET / Edra Urban & Partner 17.09.2024, online: https://communivet.pl/dermatologia-dieta-ma-znaczenie/, dostęp: 30.03.2025.
2. M. Firlej-Oliwa, Gdy pies ma alergię, Pies z charakterem 2.08.2023, online: https://www.pieszcharakterem.pl/artykul/gdy-pies-ma-alergie, dostęp: 30.03.2025.
3. A. Kurosad, Karmy monobiałkowe. Alternatywa dla alergika [w:] O żywieniu Twojego psa – praktycznie, pod red. J. Wilczaka, Wydawnictwo Dog & Sport, Warszawa 2022.
4. J.R. López, A.G. Valdevira, Skórne niepożądane reakcje na pokarm, Edra Urban & Partner, Wrocław 2024.

Zdjęcie w nagłówku: Alvan Nee przez Unsplash.